Określenie dokładnej liczby Polaków uzależnionych od alkoholu jest trudne do ustalenia. Szacuje się jednak, że na chorobę alkoholową cierpi obecnie około 1 miliona rodaków. Według przeprowadzonych badań statystycznych na głowę Polaka przypada, aż 12,5 litra czystego alkoholu w skali roku. Uzależnienie do alkoholu w bezpośredni sposób przekłada się na sytuację materialną rodziny. W takich przypadkach z pomocą przychodzą nam przepisy Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego oraz Ustawy o wychowaniu w trzeźwości
i przeciwdziałaniu alkoholizmowi. Sposobów na uchronienie majątku rodziny przed roztrwonieniem czy zapewnienia rodzinie alkoholika środków do życia jest co najmniej kilka, niektóre z nich zostały omówione poniżej.
1. Alimenty na rzecz rodziny
Zgodnie z art. 27 KRO oboje małżonkowie obowiązani są – każdy według swych sił oraz możliwości zarobkowych i majątkowych – przyczyniać się do zaspokajania potrzeb rodziny, którą przez swój związek założyli. Zaspokajanie potrzeb rodziny oznacza zapewnienie poczucia bezpieczeństwa, w tym finansowego wszystkim członkom rodziny, także współmałżonkowi, chociażby małżeństwo nie posiadało dzieci. Z wyżej wskazanego przepisu wyprowadzić można obowiązek alimentacyjny pomiędzy nierozwiedzionymi małżonkami. Orzeczenie takiego obowiązku może mieć miejsce na przykład w sytuacji pozostawania małżonków w separacji faktycznej – nieuregulowanej orzeczeniem sądu czy
też w przypadku pozostawania przez współmałżonka w jawnym konkubinacie. Pamiętać należy jednak, iż uprawomocnienie się orzeczenia rozwodu lub separacji spowoduje
w konsekwencji ustanie obowiązku alimentacyjnego orzeczonego na podstawie art. 27 KRO. Możliwym stanie się wtedy dochodzenie świadczenia alimentacyjnego na rzecz dzieci oraz małżonka nie uznanego za wyłącznie winnego rozkładu pożycia małżeńskiego. Podsumowując, celem orzeczenia obowiązku alimentacyjnego wobec uzależnionego współmałżonka jest przekazywanie części wynagrodzenia dobrowolnie lub na drodze egzekucji sądowej do rąk drugiego małżonka z przeznaczeniem na zaspokojenie potrzeb rodziny.
2. Wypłata wynagrodzenia do rąk współmałżonka
Zgodnie z art. 28 KRO jeżeli jeden z małżonków pozostających we wspólnym pożyciu nie spełnia ciążącego na nim obowiązku przyczyniania się do zaspokajania potrzeb rodziny, sąd może nakazać, ażeby wynagrodzenie za pracę albo inne należności przypadające temu małżonkowi były w całości lub w części wypłacane do rąk drugiego małżonka. Z art. 28 KRO wypływa więc uprawnienie jednego z małżonków do skierowania do sądu wniosku
o nakazanie wypłaty wynagrodzenia „do rąk drugiego małżonka”. Orzeczenie powyższego będzie możliwe w sytuacji spełnienia jednocześnie dwóch przesłanek: pozostawania przez małżonków we wspólnym pożyciu oraz niespełniania obowiązku zaspokajania potrzeb rodziny.
Prawomocny odpis postanowienia nakazującego wypłatę wynagrodzenia „do rąk drugiego małżonka” sąd przesyła pracodawcy z poleceniem, ażeby wynagrodzenie lub inne należności wypłacane były do rąk drugiego małżonka. Bezspornie plusem takiego rozwiązania jest pominięcie postępowania egzekucyjnego prowadzonego przez komornika sądowego. Przykładowym świadczeniem, które będzie mogło być wypłacane „do rąk drugiego małżonka” według orzecznictwa Sądu Najwyższego są m.in.: wynagrodzenie za pracę, renta
i emerytura, czynsze dzierżawne, premie, 13. i 14. pensja, należności rolników z tytułu umów kontraktacji, wynagrodzenie autorskie.
3. Eksmisja uzależnionego małżonka
Zgodnie z art. 281 KRO, jeżeli prawo do mieszkania przysługuje jednemu małżonkowi, drugi małżonek jest uprawniony do korzystania z tego mieszkania ( w tym także z przedmiotów urządzenia) w celu zaspokojenia potrzeb rodziny. Jeżeli zatem małżonek uzależniony od alkoholu – właściciel mieszkania wystąpi z pozwem o eksmisję zamieszkującego z nim małżonka czy dzieci sąd taki pozew oddali. Stanie się tak mimo, iż będzie on jedynym właścicielem nieruchomości, a to właśnie z uwagi na prawo do zaspokojenie potrzeb rodziny. Możliwa jest natomiast sytuacja odwrotna, kiedy to małżonek nie będący właścicielem nieruchomości może wytoczyć powództwo
o nakazanie przez sąd eksmisji małżonka (właściciela mieszkania) jeżeli ten swoim rażąco nagannym postępowaniem uniemożliwia spokojne zamieszkiwanie rodzinie.
Reasumując, dopuszczalne jest orzeczenie eksmisji wobec małżonka będącego właścicielem nieruchomości wszczynającego pod wpływem alkoholu kłótnie i awantury, stosującego przemoc psychiczną i fizyczną wobec najbliższych mimo, iż jest on właścicielem przedmiotowej nieruchomości.
4. Przymusowy ustrój majątkowy – rozdzielność majątkowa
Zgodnie z art. 52 § 1 KRO z ważnych powodów każdy z małżonków może żądać ustanowienia przez sąd rozdzielności majątkowej. Przedmiotowy przepis został wprowadzony jako pomoc w sytuacji, w której jeden z małżonków z różnych powodów (najczęściej alkoholizmu) trwoni majątek wspólny oraz zaciąga długi. Osoba uzależniona może bowiem samodzielnie tj. bez zgody drugiej strony wyprzedawać wartościowe rzeczy ruchome, czy też przeznaczać na alkohol pieniądze zarobione przez współmałżonka. Wyjściem
w takiej sytuacji, przy odmowie umownego ustanowienia rozdzielności majątkowej małżeńskiej (przed notariuszem) jest złożenie pozwu o ustanowienie przymusowego ustroju rozdzielności majątkowej.
Do ważnych powodów uzasadniających orzeczenie rozdzielności majątkowej małżeńskiej Sąd Najwyższy zaliczył m.in.: trwonienie uzyskiwanych dochodów w związku
z pijaństwem czy chęć pasożytniczego korzystania z dorobku współmałżonka, bez podejmowania starań o przyczynienie się do kosztów utrzymania rodziny.
Orzeczenie rozdzielności majątkowej małżeńskiej uchroni rodzinę przed ewentualną egzekucją prowadzoną z majątku wspólnego stron wskutek lekkomyślnie zaciągniętych zobowiązań uzależnionego współmałżonka.
5. Przymusowe leczenie
Ostatnim z omawianych sposób radzenia sobie z uzależnieniem małżonka jest poddanie go przymusowemu leczeniu. Zgodnie z art. 24 Ustawy o wychowaniu
w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi osoby, które w związku z nadużywaniem alkoholu powodują rozkład życia rodzinnego, demoralizację małoletnich, uchylają się od pracy albo systematycznie zakłócają spokój lub porządek publiczny, kieruje się na badanie przez biegłego w celu wydania opinii w przedmiocie uzależnienia od alkoholu
i wskazania rodzaju zakładu leczniczego.
O zastosowaniu obowiązku poddania się przymusowemu leczeniu zdecydować może sąd na wniosek gminnej komisji do rozwiązywania problemów alkoholowych lub prokuratora. Gminna komisja do rozwiązywania problemów alkoholowych z kolei zajmuje się sprawą na wniosek osoby najbliższej, która wykaże demoralizację małoletnich lub występowanie rozkładu pożycia rodzinnego, uchylanie się od pracy, zakłócanie porządku i spokoju.
Po uprawomocnieniu się orzeczenia w przedmiocie przymusowego poddania się leczeniu, sąd wzywa taką osobę do dobrowolnego stawienia się w oznaczonym dniu we wskazanym zakładzie lecznictwa odwykowego w celu poddania się leczeniu. W przypadku takiego niestawiennictwa sąd może zarządzić przymusowe jej doprowadzenie do wyznaczonego zakładu leczniczego przez policję. W skrajnych przypadkach może zajść również konieczność ubezwłasnowolnienia takiej osoby. W razie orzeczenia ubezwłasnowolnienia sąd opiekuńczy może orzec także o umieszczeniu takiej osoby w domu opieki społecznej dla osób uzależnionych od alkoholu.
Reasumując, w sytuacji uzależnienia małżonka od alkoholu podjęcie odpowiednich kroków prawnych jest równie istotne, co poddanie się specjalnym terapiom, w tym dla osób współuzależnionych. Wybór sposobu ochrony finansów rodziny powinien być dostosowany do sytuacji, potrzeb małżonka i małoletnich dzieci stron. Pozostawanie biernym na zachowania osoby uzależnionej może w konsekwencji doprowadzić do jeszcze tragiczniejszych skutków niż choroba alkoholowa. Brak środków na utrzymanie rodziny
stanowi bowiem najczęstszy skutek uzależnienia od alkoholu jednego z małżonków.
Adwokat Barbara Woźniak
Kancelaria adwokacka w Rzeszowie